Járn brýnir járn, maður brýnir mann.

Sem unglingur las ég bandaríska stjórnskipunarsögu í Denver Lutheran High School hjá minnisstæðum kennara, Dr. Lyle Schaefer. Rúmlega 30 árum síðar gafst mér tækifæri til að fara á söguslóðir og sjá hvar höfundar stjórnarskrárinnar lögðu grunninn að þeirri hugsun sem mótað hefur vestræna stjórnskipun allar götur síðan. Í þessari sögu liggja þræðir sem mótað hafa hugsun mína og skrif til þessa dags, þar á meðal um nauðsyn þess að staðinn sé þéttur vörður um tjáningarfrelsið sem er undirstaða alls annars frelsis. 

Tjáningarfrelsið var umræðuefnið í þessu viðtali í Bítinu í gærmorgun.

Enginn maður, enginn flokkur, engin ríkisstjórn hefur leyfi til að taka frá okkur þennan kjarna mennskunnar, þ.e. hugsun okkar og tjáningu. Með allt framangreint í huga skrifaði ég tvær greinar á heimleiðinni, sem eru í raun ein samhangandi heild. Sú fyrri birtist í Morgunblaðinu í gær (smellið til að stækka / lesa). Sú seinni birtist væntanlega á morgun eða um helgina.  

Hinn almenni borgari veit sínu viti

Með hverjum deginum færist ég nær þeirri niðurstöðu að almenningur hafi næmari skilning á undirstöðum stjórnmálanna en atvinnustjórnmálamennirnir og fræðimennirnir. Eða hvernig er annars hægt að skilja þá háskalegu og varhugaverðu vegferð sem ,,sérfræðingarnir" (embættismenn, þingmenn, ráðherrar) hafa beint stjórnmálunum á með því að leggja drög að valdframsali til erlendra stofnana og óþekktra embættismanna, sbr. frumvarp um bókun 35 og frumvarp til nýrra sóttvarnalaga þar sem til stendur að framselja íslenskt ríkisvald í hendur ESB annars vegar og WHO hins vegar. Þetta eru ekki aðeins háskalegar fyrirætlanir heldur eru þær samdar í algjöru umboðsleysi, enda heimilar stjórnarskrá lýðveldisins ekki slíkt valdaframsal. 

Frammi fyrir þessu ber að minna háttvirta þingmenn og hæstvirta ráðherra á að þetta vald sem nú stendur til að framselja tilheyrir ekki ráðamönnum heldur þjóðinni sjálfri. 

Frjálst og sjálfstætt lýðveldi var stofnað 1944 til að verja hagsmuni borgaranna. Slík hagsmunagæsla verður að vera í höndum manna sem svara til ábyrgðar gagnvart almenningi. 

Stjórn ríkisins hvílir á stjórnarskrá lýðveldisins og lýtur þeim lögmálum sem þar má finna. Stjórn Íslands á m.ö.o. ekki að ráðast af geðþótta valdhafa. 

Til að verja borgarana fyrir misbeitingu ríkisvalds skiptir stjórnarskráin valdinu í þrjá hluta: Löggjafarvald, framkvæmdavald og dómsvald. Sveitarfélög fara einnig með sjálfstætt vald á tilteknum sviðum. Hinn sanni valdhafi er þó á hverjum tíma hinn almenni borgari, sem hefur frelsi til orða og athafna, en axlar um leið ábyrgð á þessu frelsi sínu. Valdhafar starfa í umboði borgarans, en ekki öfugt.

 

Undirstöður sem hvorki eldgos né brennuvargar geta eyðilagt

Áhugamenn um stjórnmál og samfélagsrýni gætu haft áhuga á að lesa yfir meðfylgjandi texta sem sagt er að fundist hafi meðal niðurrifsmanna í Þýskalandi árið 1919. New York Times birti grein um skjalið árið 1970 og færði rök fyrir að það væri mögulega falsað, en 53 árum síðar er ekki annað að sjá en að niðurrifsöflin hafi staðfastlega unnið á grunni þess, bæði fyrr og síðar,  m.a. með því að færa athygli almennings frá athöfnum stjórnvalda en beina þess í stað sjónum fólks að smælki og aukaatriðum.

Við lifum í samfélagi sem verðlaunar menn fyrir að segja ósatt en refsar þeim sem leitast við að segja satt. Við lifum á tímum þar sem engu er hlíft og ekkert er heilagt. En frammi fyrir ljótleika og lygi, frammi fyrir þeim sem vilja bera eld að öllu því sem borið hefur uppi siðmenningu Vesturlanda, má minna á að allt það sem telja má gott, satt og fagurt, stendur á stoðum sem eru óhagganlegar. Þetta eru stoðir sem standa af sér alla jarðskjálfta, eldgos, brennuvarga og hryðjuverkamenn. Þessar stoðir eru hinar klassísku dyggðir sem birtast um leið og óhreinindunum er sópað frá og rykið dustað af þeim, öllum til skoðunar og eftirbreytni. Þær eru viska, hófsemi, hugrekki, réttlæti, trú, von og kærleikur.

Traust byggir á því að menn svari til ábyrgðar

Til grundvallar öllu okkar daglega lífi liggur sú grundvallarforsenda að við getum borið traust til annars fólks, til fagstétta og til þeirra stofnana sem kostaðar eru úr okkar eigin vasa. Á þessum grunni tökum við okkur far með ókunnum leigubílstjóra, pöntum mat á nýjum veitingastað og greiðum skatta í trausti þess að þeir fjármunir verði nýttir á ábyrgan hátt.

Næstsíðasta orðið í fyrri setningu er hornsteinn trausts: Ábyrgð. Í heilbrigðu samfélagi svara menn til ábyrgðar fyrir orð sín og verk. Vaxandi vantraust til ríkisstofnana, sem mælt hefur verið reglulega í mörg ár, kann að skýrast (að hluta til) af því að við höfum búið til stjórnkerfi þar sem menn fara með vald án ábyrgðar. Mögulega varpar þetta ljósi á það hvernig grundvallarstofnanir ríkisins virðast, á síðustu árum, hafa snúist frá því að verja grunngildi samfélagsins yfir í að ráðast að þeim. Sérstaklega er hér verið að vísa til áranna 2020 til dags dato. Hinn Vestræni heimur virðist vera að umbreytast, án skýringa og án umræðu, úr því að vera yfirlýst vígi lýðræðis, mannréttinda og velsæmis yfir í að vegsama stjórnlyndi, ofríki, siðleysi, stríð, útilokun, hatur og sjálftöku.

íslenskt samfélag - og hinn vestræni heimur - þarf að endurvekja siðfræðilega umræðu um ábyrgð fagstétta, ábyrgð valdamanna og samfélagslegt traust. 

Járnhlekkirnir færast nær og nær

Sagt er að þegar spænsku landvinningamennirnir komu til mið- og suður-Ameríku á 16. öld hafi heimamenn látið eins og þeir sæju ekki skipin þar sem þau lágu upp við landsteinana. Úr skipunum hafi Spánverjar fylgst með heimafólki spássera um án þess að svo mikið sem líta í átt til þessara furðuverka sem skipin sannarlega hlutu að vera í þeirra augum. Fyrst þegar léttabátum var skotið í land með vopnuðum mönnum hafi fólk veitt þeim beina eftirtekt, en án nokkurrar skipulagðrar varnar. 

Vísbendingar eru um að nútímamenn séu í sambærilegri afneitun gagnvart þeirri uggvænlegu þróun sem greina má á sviði alþjóðastjórnmála og innlendrar lagasetningar. Í kófinu fengum við forsmekkinn að því sem koma skal í formi aðgangsstýringa, rafræns eftirlits, eftirlits- og þvingunaraðgerðum lögreglu, skerðingum á því sem þó átti að heita stjórnarskrárvarin mannréttindi (svo sem funda-, ferða og atvinnufrelsi). Ef fólk ímyndar sér enn að þetta hafi verið einangrað tilfelli sem ekki verði endurtekið, þá mæli ég með að þeir hinir sömu kynni sér þau lagafrumvörp sem nú eru í pípunum og finna má á samráðsgáttinni: 

• Frumvarp til sóttvarnalaga sem hefur að geyma ráðagerðir um meiriháttar stjórnvaldsinngrip og skerðingu á sjálfsákvörðunarrétti, m.a.s. um eigin líkama
• Frumvarp til breytinga á lögreglulögum sem mælir fyrir um auknar heimildir lögreglu til inngripa, m.a. um forvirkar eftirlitsheimildir án skýrra takmarkana.

Að auki ber að vekja athygli á fleiri viðvörunarljósum: 

• Seðlabanki Íslands heldur áfram vinnu sinni á sviði rafeyris, en sérhvert skref í þá átt ætti að vekja umræður um persónufrelsi og þá valdbeitingarmöguleika sem rafeyrir opnar stjórnvöldum
• Rafræn auðkenning og rafræn skilríki ættu sömuleiðis að vera sjálfstæð ástæða til umræðu um hvar mennskan á sér skjól í stafrænum heimi. 
• Áherslur ríkisstofnana og stjórnmálaflokka sem sóttar eru til Sameinuðu Þjóðanna og svonefndrar Agenda 2023, sem sveitarfélög og embættismenn virðast starfa grímulaust eftir, sbr. t.d. barmmerkið sem skartað er á mynd sem fylgir þessari frétt hér.
• Sóttvarnareglur WHO sem nú eru í farvatninu og veita WHO nánast einræðisvald yfir öllum aðildarþjóðum þegar næsti heimsfaraldur brestur á, með því að ákvarðanir WHO verða bindandi (ekki ráðgefandi) án þess að þjóðríkin hafi synjunarheimild eða vald til að kalla eftir endurskoðun. 

Stjórnvöld færa járnhlekkina sífellt nær og það glamrar stöðugt hærra í þeim. En eins og frumbyggjarnir forðum neitar stærstur hluti almennings að líta upp og horfast í augu við stöðuna.